Prijsuitreiking de heer J.D. Bregman

Considerans, uitgesproken door prof.dr.ir. G. Brussaard,
op de NERG bijeenkomst te Utrecht op donderdag 8 april 2004

Mijnheer de voorzitter, dames en heren,

In zijn vergadering van 30 januari heeft het bestuur van de Stichting Wetenschappelijk Radiofonds Veder besloten de Vederprijs 2004 toe te kennen aan Ir. J. D. Bregman voor zijn bijzondere bijdrage aan de vernieuwing van de radiosterrenkunde als bedenker van de Low Frequency Array Radiotelescope, nu bekend als "LOFAR". Dit besluit is extra opportuun gebleken omdat de Minister van OC&W afgelopen maand ook daadwerkelijk de toekenning van LOFAR geld heeft bekrachtigd met een handtekening waardoor de constructie al eind volgend jaar kan beginnen.

In 2007 zal LOFAR bestaan uit een verzameling van meer dan tienduizend kleine piramidevormige antennes die volgens een bepaald patroon over een afstand van enkele honderden kilometers zijn gerangschikt. Het geheel werkt als een enkelvoudig waarneeminstrument omdat de signalen van deze antennes via hogesnelheidsverbindingen met een gezamenlijke datasnelheid van tientallen Terabytes/seconde samenkomen in een grote centrale verwerkingseenheid met een capaciteit tot één Petaflop per seconde. De kern van LOFAR zal komen te liggen in Drente en de antennes, geconcentreerd in zogenaamde stations, zullen verspreid zijn over heel Nederland en een deel van Duitsland. Nederland blijkt weliswaar te klein om het geheel te huisvesten (ook Duitsland, met name Nedersaksen, wordt op zijn ruimtelijke mogelijkheden aangesproken) maar gelukkig niet te klein om het te bedenken en concreet ter realiseren!

LOFAR zal werken in het frequentiegebied dat aan de onderzijde wordt begrensd door die frequentie waarbij buitenaardse radiostraling ons niet meer kan bereiken, de ionosferische afsnijfrequentie, die in Nederland op ongeveer 10 MHz ligt. Aan de bovenkant zal LOFAR tot ongeveer 200 MHz opereren. Dit gehele frequentiegebied wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van een groot aantal aardse radiozenders. Denkt u bijvoorbeeld aan korte-golf radio tot en met de FM band die, hoe maatschappelijk gewenst ook, het doen van radiosterrenkundige waarnemingen juist heel moeilijk maken; echt baanbrekend werk in dit frequentiegebied was tot op heden onmogelijk. LOFAR zal door zijn ontwerp ondanks deze handicap en de aanwezigheid van de ionosfeer een nieuw venster openen dat ons mogelijk zelfs iets kan zeggen over het heelal toen het nog zeer jong was, namelijk op 10% van zijn huidige leeftijd.

Doordat LOFAR sterk leunt op moderne signaalverwerkingstechnieken, kunnen bovendien gelijktijdig meerdere radiobundels de hemel waarnemen, eventueel zelfs voor heel verschillende gebruikers zoals scholieren, studenten en professionals, elk met een "eigen" bundel!

Wat is nu de rol van Jaap als grondlegger en bedenker?

Vaak is het zo dat creatieve inzichten zich ogenschijnlijk toevallig voordoen, zelfs als die leiden tot echte vernieuwingen op een veel breder terrein dan oorspronkelijk werd vermoed. Bij nader inzien dient "toevalligheid " dan te worden genuanceerd, omdat echte vooruitgang vaak een synthese is van één of meer onafhankelijke ontwikkelingen en van een nieuw inzicht over een bestaand probleem. Voor Jaap is dat de combinatie van een diep inzicht in de fundamentele aspecten van een radioastronomisch systeem dat beantwoordt aan de wens van met name Nederlandse sterrenkundigen om een niet of nauwelijks geëxploreerd deel van het frequentiespectrum te ontginnen en inzicht in de technologische ontwikkelingen in, ruwweg gesproken, de Telecommunicatie. Hij heeft bedacht dat rond 2007 de stand der techniek het mogelijk maakt tussen de eerdere genoemde storingen heen te kijken in tijd, plaats en frequentie, met meerdere bundels en met relatief simpele en betaalbare antennes en ontvangers over een breed frequentiegebied. Hij heeft het systeem vorm gegeven en de gemeenschap, ook internationaal, overtuigd van de haalbaarheid door de onderbouwing met publicaties en presentaties.

Het resultaat is een uniek nieuw waarneeminstrument met een gevoeligheidstoename tot een factor 100. Als het is gerealiseerd als meervoudig sensornetwerk biedt het tal van andere toepassingen, bijvoorbeeld metingen van lokale windprofielen en van structuurkarakteristieken van de diepe bodem. Daarnaast is LOFAR een instrument voor het meten van zonneactiviteit en voor het doen van deeltjesfysisch onderzoek via de ionosferische effecten die veroorzaakt worden door snelle deeltjes afkomstig uit het heelal.

Het Bestuur is bijzonder verheugd opnieuw in de gelegenheid te zijn geweest een zo sterke kandidaat te hebben kunnen selecteren. Het is dan ook met groot genoegen dat wij de Vederprijs 2004 toekennen aan Jaap Bregman voor zijn bijzondere verdiensten aan heden en toekomst voor de Radiowetenschappen en de Radiosterrenkunde in het bijzonder.