Prijsuitreiking de heer J.D. Bregman
Considerans, uitgesproken door prof.dr.ir. G.
Brussaard, op de NERG bijeenkomst te Utrecht op donderdag 8 april 2004
Mijnheer de voorzitter, dames en heren,
In zijn vergadering van 30 januari heeft het bestuur van de Stichting
Wetenschappelijk Radiofonds Veder besloten de Vederprijs 2004 toe te kennen aan
Ir. J. D. Bregman voor zijn bijzondere bijdrage aan de vernieuwing van de
radiosterrenkunde als bedenker van de Low Frequency Array Radiotelescope, nu
bekend als "LOFAR".
Dit besluit is extra opportuun gebleken omdat de Minister van OC&W afgelopen
maand ook daadwerkelijk de toekenning van LOFAR geld heeft bekrachtigd met een
handtekening waardoor de constructie al eind volgend jaar kan beginnen.
In 2007 zal LOFAR bestaan uit een verzameling van meer dan tienduizend kleine
piramidevormige antennes die volgens een bepaald patroon over een afstand van
enkele honderden kilometers zijn gerangschikt. Het geheel werkt als een
enkelvoudig waarneeminstrument omdat de signalen van deze antennes via
hogesnelheidsverbindingen met een gezamenlijke datasnelheid van tientallen
Terabytes/seconde samenkomen in een grote centrale verwerkingseenheid met een
capaciteit tot één Petaflop per seconde. De kern van LOFAR zal komen te liggen
in Drente en de antennes, geconcentreerd in zogenaamde stations, zullen
verspreid zijn over heel Nederland en een deel van Duitsland. Nederland blijkt
weliswaar te klein om het geheel te huisvesten (ook Duitsland, met name
Nedersaksen, wordt op zijn ruimtelijke mogelijkheden aangesproken) maar gelukkig
niet te klein om het te bedenken en concreet ter realiseren!
LOFAR zal werken in het frequentiegebied dat aan de onderzijde wordt begrensd
door die frequentie waarbij buitenaardse radiostraling ons niet meer kan
bereiken, de ionosferische afsnijfrequentie, die in Nederland op ongeveer 10 MHz
ligt. Aan de bovenkant zal LOFAR tot ongeveer 200 MHz opereren. Dit gehele
frequentiegebied wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van een groot aantal
aardse radiozenders. Denkt u bijvoorbeeld aan korte-golf radio tot en met de FM
band die, hoe maatschappelijk gewenst ook, het doen van radiosterrenkundige
waarnemingen juist heel moeilijk maken; echt baanbrekend werk in dit
frequentiegebied was tot op heden onmogelijk. LOFAR zal door zijn ontwerp
ondanks deze handicap en de aanwezigheid van de ionosfeer een nieuw venster
openen dat ons mogelijk zelfs iets kan zeggen over het heelal toen het nog zeer
jong was, namelijk op 10% van zijn huidige leeftijd.
Doordat LOFAR sterk leunt op moderne signaalverwerkingstechnieken, kunnen
bovendien gelijktijdig meerdere radiobundels de hemel waarnemen, eventueel zelfs
voor heel verschillende gebruikers zoals scholieren, studenten en professionals,
elk met een "eigen" bundel!
Wat is nu de rol van Jaap als grondlegger en bedenker?
Vaak is het zo dat creatieve inzichten zich ogenschijnlijk toevallig voordoen,
zelfs als die leiden tot echte vernieuwingen op een veel breder terrein dan
oorspronkelijk werd vermoed. Bij nader inzien dient "toevalligheid " dan te
worden genuanceerd, omdat echte vooruitgang vaak een synthese is van
één of meer onafhankelijke ontwikkelingen en van een nieuw inzicht
over een bestaand probleem. Voor Jaap is dat de combinatie van een diep inzicht
in de fundamentele aspecten van een radioastronomisch systeem dat beantwoordt
aan de wens van met name Nederlandse sterrenkundigen om een niet of nauwelijks
geëxploreerd deel van het frequentiespectrum te ontginnen en inzicht in de
technologische ontwikkelingen in, ruwweg gesproken, de Telecommunicatie. Hij
heeft bedacht dat rond 2007 de stand der techniek het mogelijk maakt tussen de
eerdere genoemde storingen heen te kijken in tijd, plaats en frequentie, met
meerdere bundels en met relatief simpele en betaalbare antennes en ontvangers
over een breed frequentiegebied. Hij heeft het systeem vorm gegeven en de
gemeenschap, ook internationaal, overtuigd van de haalbaarheid door de
onderbouwing met publicaties en presentaties.
Het resultaat is een uniek nieuw waarneeminstrument met een gevoeligheidstoename
tot een factor 100. Als het is gerealiseerd als meervoudig sensornetwerk biedt
het tal van andere toepassingen, bijvoorbeeld metingen van lokale windprofielen
en van structuurkarakteristieken van de diepe bodem. Daarnaast is LOFAR een
instrument voor het meten van zonneactiviteit en voor het doen van
deeltjesfysisch onderzoek via de ionosferische effecten die veroorzaakt worden
door snelle deeltjes afkomstig uit het heelal.
Het Bestuur is bijzonder verheugd opnieuw in de gelegenheid te zijn geweest een
zo sterke kandidaat te hebben kunnen selecteren. Het is dan ook met groot
genoegen dat wij de Vederprijs 2004 toekennen aan Jaap Bregman voor zijn
bijzondere verdiensten aan heden en toekomst voor de Radiowetenschappen en de
Radiosterrenkunde in het bijzonder.
|